Disce latine
Ab assuetis non fit iniuria
nie popełnia czynu bezprawnego, kto działa zgodnie z długotrwałą tradycją
Accusare nemo se debet
nikt nie musi oskarżać siebie samego (nie można nikogo przymuszać do zeznawania przeciwko sobie)
Actori incubit probatio
udowodnienie faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne
Actor sequitur forum rei
powód udaje się do sądu pozwanego (na powodzie spoczywa ciężar dowodu - zasada określająca właściwość miejscową sądu)
Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum
wola spadkodawcy może być zmieniona aż do ostatniego tchnienia
Apud bonum iudicem argumenta plus quam testes valent
przed dobrym sędzią argumenty znaczą więcej niż świadkowie
Audiatur et altera pars
należy wysłuchać i drugiej strony
Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur
ustawy winny być interpretowane dla zachowania ich ducha
Cogitationis poenam nemo patitur
myśli nie podlegają osądowi; nikt nie może być karany za swoje myśli; sam zamiar nie podlega karze
Conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus
każda umowa jest pojmowana jako obowiązująca tylko w danych, oznaczonych warunkach
Da mihi factum, dabo tibi ius
podaj mi fakty, a podam ci prawo (podstawowe określenie relacji między stroną postępowania sądowego a sądem)
Diei adiectio pro reo est, non pro stipulatore
oznaczenie terminu następuje w interesie dłużnika, a nie wierzyciela
Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat
ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym, który twierdzi, a nie zaprzecza
Et non facere, facere est
powstrzymywanie się od działania jest także działaniem
Ex abusu non arguitur ad usum
nadużycie rzeczy nie jest argumentem przeciw jej używaniu
Exceptiones non sunt extentendae
wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco
Ex iniuria non oritur ius
z bezprawia nie rodzi się prawo (z bezprawności nie może wynikać uprawnienie)
Facta probantur, iura novit curia
okoliczności faktyczne wymagają udowodnienia, a przepisy prawa są sądowi znane
Fatetur facinus, qui iudicium fugit
kto unika sądu, przyznaje się do winy
Fraus latet in generalibus
w ogólnikach czai się oszustwo
Hominum causa omne ius constitutum est
wszelkie prawo ustanowione zostało dla ludzi
Id facere laus est, quod decet, non quod licet
chwalebną jest rzeczą czynić to, co wypada, a nie to, co wolno
Ignorantia facti excusat
nieznajomość faktu jest usprawiedliwieniem
Ignorantia iuris nocet
nieznajomość prawa szkodzi
Ignorantia legis excusat neminem
nieznajomość prawa nie usprawiedliwia nikogo (nie można tłumaczyć się nieznajomością prawa)
Impossibilium nulla obligatio est
nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych
Incivile est nisi tota lege perspecta, una aliqua particula eius proposita, iudicare vel respondere
jest rzeczą niesłuszną, nierozważną wydawać wyrok lub opinię na podstawie części ustawy, nie uwzględniając całości tekstu
In dubio pro reo
w razie wątpliwości na korzyść oskarżonego
In iudicando criminosa est celeritas
prędkość w sądzeniu jest przestępstwem
In legibus magis simplicitas quam difficultas placet
w prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość
Is fecit, cui prodest
uczynił ten, komu przyniosło to korzyść
Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia
nauka prawa jest znajomością spraw boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe
Leges ab omnibus intellegi debent
ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich
Legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus
dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury
Lege non distinguente nec nostrum est distinguere
czego prawo nie rozróżnia, tego nie należy rozróżniać
Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt
prawo stawia bezpieczeństwo ogółu ponad bezpieczeństwem jednostki
Lex severior retro non agit
prawo surowsze nie działa wstecz
Male nostro iure uti non debemus
nie powinniśmy źle korzystać z naszych praw
Manifestum non eget probatione
to, co powszechnie znane nie wymaga dowodu
Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur
dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone, uważa się za już narodzone, wtedy gdy chodzi o jego korzyść
Necessitas frangit legem
konieczność łamie prawo
Neminem captivabimus nisi iure victum
nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem (na podstawie przywilejów Władysława Jagiełły z lat 1430-33)
Nemo iudex idoneus in propria causa
nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie
Nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet
nie można przenieść na nikogo więcej praw, niż się samemu posiada
Nulla poena sine lege
kara (rodzaj oraz jej dolne i górne granice) zawsze muszą być określone w ustawie
Nulla poena sine lege anteriori
nie ma kary bez prawa (ustawy) wcześniej ustanowionego (tj.przed popełnieniem czynu)
Nullum crimen sine lege
nie ma przestępstwa, jeżeli nie ma stosownego przepisu w ustawie
Nullum crimen sine lege certa
przepisy prawa karnego powinny być zawsze zrozumiałe dla odbiorcy (zasada przejrzystości)
Nullum crimen sine lege praevia
nie ma przestępstwa, jeśli przed jego popełnieniem nie zakazano dokonania takiego czynu
Nullum crimen sine lege scripta
akty prawa karnego zawsze muszą być w formie pisanej (a nie ustnej; ta zasada odrzuca prawo zwyczajowe)
Officium suum nemini debet esse damnosum
wykonywanie obowiązków służbowych nie powinno nikogo narażać na szkody
Pereat mundus, fiat iustitia
niech zginie świat, byle sprawiedliwości stało się zadość
Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem
we wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa
Poenalia sunt restringenda
w prawie karnym obowiązuje wykładnia ścieśniająca
Prior tempore potior iure
pierwszy w czasie lepszy w prawie
Quid est enim civitas nisi iuris societas civium
czym jest bowiem państwo, jeśli nie opartym na prawie związkiem obywateli (Cicero, De re publ. 1.49)
Qui munus publice mandatum accepta pecunia reperunt, crimine repetundarum postulantur
dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną, przyjmuje pieniądze od zainteresowanych
Qui non appellat, approbare videtur sententiam
kto się nie odwołuje, ten akceptuje wyrok
Qui statuit aliquid parte inaudita altera, aequm licet statuerit, haud aequus fuit
kto wydaje wyrok bez wysłuchania drugiej strony, jest niesprawiedliwy, chociażby nawet wydał wyrok słuszny
Quod ad ius naturalre attinet, omnes homines aequales sunt
zgodnie z prawem naturalnym wszyscy ludzie są równi
Quod lege non prohibitum, licitum est
czego prawo nie zakazuje, jest dozwolone
Quod non est licitum necessitas facit licitum
konieczność robi z czynu niedozwolonego czyn dozwolony
Reformatio in peius iudici appellato non licet
sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść odwołującego się
Res iudicata pro veritate habetur
sprawę osądzoną ostatecznie uważa się za rozstrzygniętą (wyrok sądu uważa się za prawdę)
Satius est impunitum relinqui facinus nocentis quam innocentem damnare
lepiej jest bowiem pozostawić nieukarany występek złoczyńcy niż skazać niewinnego
Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem
znać ustawy to nie znaczy trzymać się ich słów, lecz rozumieć ich sens i znaczenie
Secundum naturam est commoda cuiusque rei eum sequi, quem seuentur incommoda
naturalne jest, aby ten czerpał korzyści z rzeczy, kto ponosi związane z nią ciężary
Summum ius, summa iniuria
najwyższe prawo, największa krzywda; najwyższe prawo może stać się najwyższym bezprawiem (zbyt ścisłe przestrzeganie prawa bywa największą nieprawością)
Ubi ius incertum, ibi ius nullum
gdzie prawo niepewne, tam nie ma prawa
Vanae voces populi non sunt audiendae
nie należy dawać posłuchu czczym głosom tłumu
Vis legibus inimica
przemoc jest wrogiem prawa